تاریخچه شب یلدا
شب یلدا از معدود جشن های شبانه ایرانیان است که هنوز زنده و پابرجا مانده است. جشن های دیگری نیز چون « سده » و « تیرگان » از همین دست و از جشن های شبانه بوده اند اما از آن جشن ها جز در پاره ای نقاط ایران اثری برجای نمانده اند. تنها جشن شبانه ای که به شکل سراسری باقی مانده همین جشن شب یلداست که به نحوی با جشن شب ژانویه، اول سال مسیحی همزمان افتاده است. در این شب، در همه شهرهای ایران علاوه بر میوه فروشی ها، دستفروشان هندوانه را بر وانت ها بار می کنند و در سراسر شهرها و جاده ها به معرض فروش می گذارند. این کار به نوبه خود بر رونق شب چله در دهه های اخیر افزوده است چرا که هندوانه های خوشگل تلنبار شده بر وانت ها در همه جا؛ خیابان ها، شهرها و جاده ها از فرا رسیدن شب چله خبر می دهند. از مهم ترین آیین های شب چله در سده های اخیر گرفتن « فال » از « دیوان حافظ » است که بدان شکلی فرهنگی می دهد و در طولانی ترین شب سال هر کس را به یاد آینده ای می اندازد که پیش رو دارد.
یک اتفاق دیگر نیز در دو سه سال اخیر، بر فرهنگی بودن شب یلدا تاکید می ورزد و آن جایزه ای ادبی است که یکی از مجلات پایتخت با عنوان جایزه یلدا به راه انداخته است. ایرانیان قدیم هزاران سال پیش دریافتند که گاه شماری بر پایه ماه نمی تواند گاه شمار درستی باشد، پس به تحقیق درباره حرکت خورشید پرداختند و گاه شماری خود را بر پایه آن گذاشتند. آنها حرکت خورشید را در برج های آسمان اندازه گیری کردند و برای هر برجی نام خاصی گذاشتند. آنها دریافتند هنگامی که برآمدن خورشید با برآمدن برج بره در یک زمان باشد، اول بهار است و روز و شب با هم برابر است. آنها مانند ما می توانستند در شب شش برج را ببینند. از سر شب یکی یکی برج ها از جلوی چشم ها عبور می کنند. برج بره سپس برج گاو و … آنها می دانستند شش برج دیگر که دیده نمی شوند در آن سوی زمین هستند و مردمانی در آن سوی زمین شش برج دیگر را نظاره می کنند. آنها دریافتند که اول پاییز و بهار روز و شب برابر و در اول تابستان روز بلندتر از شب است. آنها گاه شماری خود را بر اساس ۴۰ روز، ۴۰ روز تقسیم کردند. در فرهنگ ایرانیان و نیاکان ما عدد ۴۰ مانند عدد شش و ۱۲ قداست خاصی دارد. واژه های «چله نشستن»، «چل چلی» و در طبرستان واژه های «پیرا چله، گرما چله» نشانه اهمیت این عدد در میان فرهنگ ایرانی است. آنها در اصل ماه را به ۴۰ روز تقسیم کردند و ۹ ماه داشتند اما پس از مدتی این روزها به ۳۰ روز تغییر پیدا کرد و ماه ۳۰ روزه شد.
● تقارن شب یلدا با کریسمس
دکتر «میرجلال الدین کزازی» استاد زبان و ادبیات فارسی به نقش ایزدمهر در مراسم شب چله و تقلید مسیحیان از این آیین در شب کریسمس اشاره می کند. به اعتقاد وی پس از گسترش دین مسیحیت، باز کشیشان نتوانستند از گرفتن جشن هایی مانند یلدا جلوگیری کنند و به ناچار مجبور شدند به دروغ این شب را زادروز تولد عیسی معرفی کنند تا روز ۲۵ دسامبر را به بهانه تولد عیسی جشن بگیرند نه تولد ایزدمهر. هنگامی که به آیین و مراسم مسیحیان در کریسمس نگاه می کنیم بسیاری از نشانه های ایرانی این مراسم را درمی یابیم. ایرانیان قدیم در شب چله درخت سروی را با دو رشته نوار نقره ای و طلایی می آراستند. بعدها مسیحیان درخت کاج را به تقلید از مهرپرستان و ایرانیان تزئین کردند. مهر از دوشیزه باکره ای به نام آناهیتا در درون غاری زاده شد که بعدها مسیحیان عیسی را جایگزین مهر و مریم را جایگزین آناهیتا قرار دادند. یکی دیگر از وام گیری های مسیحیان از مهرپرستان، روز مقدس مسیحی یعنی یکشنبه است.
● تنوع برگزاری یلدا
یکی از آیین های شب یلدا در میان ایرانیان در سراسر دنیا، فال با دیوان حافظ است. مردم دیوان اشعار غلسان الغیبف را با نیت بهروزی و شادکامی می گشایند و فال دل خویش را از او طلب می کنند. در برخی دیگر از نقاط ایران نیز شاهنامه خوانی رواج دارد. نقل خاطرات و قصه گویی پدر بزرگ ها و مادر بزرگ ها نیز یکی از مواردی است که یلدا را برای خانواده ایرانی دلپذیرتر می کند اما همه اینها ترفندهایی است تا خانواده ها گرد یکدیگر جمع شوند و بلندترین شب سال را با شادی و صفا سحر کنند. در میان ایرانیان در این شب، جایی را نمی یابید که خوردن هندوانه در شب یلدا جزء آداب و رسوم آن نباشد. در نقاط مختلف دنیا ایرانیان انواع تنقلات و خوراکی ها به تبع محیط و سبک زندگی مردم منطقه مصرف می کند اما هندوانه میوه ای است که هیچ گاه از قلم نمی افتد زیرا عده زیادی اعتقاد دارند که اگر مقداری هندوانه در شب چله بخورند در سراسر چله بزرگ و کوچک یعنی زمستانی که در پیش دارند سرما و بیماری بر آنها غلبه نخواهد کرد. جمشید کیومرثی مردم شناس زرتشتی درباره یلدا می گوید: «نزد ایرانیان، زمستان به دو چله کوچک و بزرگ تقسیم می شود. چله بزرگ از اول دی ماه تا ۱۰ بهمن ماه را در بر می گیرد و از ۱۰ بهمن به بعد را چله کوچک می گویند. یلدا، شب نخست چله بزرگ است.» بنا به روایت او زرتشتیان در این شب جشن می گیرند و فدیه می دهند: «فدیه، سفره ای است که در هر خانه گسترده می شود و در آن خوراکی های مرسوم شب یلدا چیده می شود. زرتشتیان در این شب دعایی به نام «نی ید» را می خوانند که دعای شکرانه نعمت است. خوراکی هایی که در این جشن مورد استفاده قرار می گیرند، گوشت و هفت میوه خشک شده خام (لورک) را شامل می شوند.»
